ارسال گاز به بحرین استراتژی احیای صادرات؛ مشارکت برد-برد با تمرکز بر صنایع غذایی و آلومینیوم

باشگاه آلومینیوم- بحرین به‌عنوان کوچک‌ ترین کشور منطقه و عضو شورای همکاری خلیج‌فارس، تا سال‌ های نه‌ چندان دور در تقسیمات سیاسی به‌ عنوان یکی از استان‌ های ایران شناخته می‌ شد، اما در دوره محمدرضا شاه، بحرین از ایران جدا شد و این جزیره نفت‌ خیز و استراتژیک که از پیش از دوران اسلامی تحت حاکمیت ایران بود از کشور منفک شد و حاکمیت چندصدساله ایران بر استان چهاردهم آن زمان پایان پذیرفت.

محمدرضا پهلوی در شهریورماه سال ۱۳۴۹ در حالی که در آن زمان بالغ بر سه میلیون و هشتصد هزارتن نفت از چاههای نفتی بحرین استخراج می شد، اعلام کرد که با توجه به این که ذخایر مروارید بحرین به پایان رسیده است، بحرین از نظر ایران دیگر اهمیتی ندارد. بر همین اساس، در روز ۲۳ مرداد ۱۳۵۰، جزیره بحرین، در پی جدایی از سرزمین مادری اعلام استقلال کرد و در همین راستا، تهران و منامه مرزهای دریایی میان خود را تعیین و تصویب کردند و روابط دوجانبه را در همه زمینه‌ ها آغاز نمودند. این در حالی است که جنبه ژئوپلیتیک بحرین نسبت به بعد ژئواکونومیک آن در ارجحیت است. این کشور با جمعیت یک میلیون و ۴۰۰ هزار نفری و وجود مخازن نفتی بسیار حائز اهمیت است.

به نظر برخی تحلیلگران سیاسی در صورت عدم جدایی بحرین از ایران، عملا برخی از آبهای سرزمینی ایران با قطر و عربستان تداخل پیدا می کرد که اختلافات ایران با کویت و عربستان بر سر میدان گازی آرش نیز نمونه ای از این مورد است، اما با این حال باید گفت که در صورت عدم جدایی بحرین از ایران، تهران می توانست در برخورد با کشورهای عربی در موضوع چاههای مشترک با موضع قوی تری وارد عمل شود. در حال حاضر بحرین از جسارت لازم برای چانه زنی با عربستان در خصوص چاه های نفت برخوردار نیست و کاملا تحت کنترل عربستان قرار دارد.

سهم نفت به‌تنهایی حدود ۲۰ درصد از تولید ناخالص داخلی بحرین را تشکیل می دهد و مهم‌ تر اینکه بخش تولید در بحرین که سهم ۱۴.۲ درصدی از تولید ناخالص داخلی را پوشش می دهد، بسیار انرژی ‌بر بوده و به منابع انرژی بحرین وابسته است و دومین بخش بزرگ تولید ناخالص داخلی این کشور به جز نفت به شمار می آید. سهم بخش کشاورزی در اقتصاد بحرین ناچیز است.

تجارت سنتی بحرین مبتنی بر صادرات مروارید بوده و در گذشته به «سرزمین مروارید» شهرت داشت اما به مرور زمان تبادلات مروارید آن کمرنگ‌تر شده است. ۳۰ درصد تولید داخلی بحرین به فراورده‌های نفتی اختصاص دارد که بیش از ۶۰ درصد دولت این کشور را در بر می‌گیرد. بحرین هم چنین دارای صنعت فولاد و آلومینیوم قوی است که حداکثر ۲۰ درصد از صادرات را به خود اختصاص داده است و در سال ۲۰۱۳ به عنوان دهمین تولید کننده بزرگ آلومینیوم در جهان شناخته شد.

فراز و فرود روابط تجاری و اقتصادی و پتانسیل ایران برای صادرات گاز

بحرین در میان کشورهای عضو شورای همکاری خلیج‌ فارس از اقتصاد بسیار متنوعی برخوردار است، اما روابط تجاری میان ایران و پادشاهی بحرین چندان دامنه ‌دار نیست و برخلاف روابط تجاری ایران و امارات ‌متحده، اغلب تحت‌ تاثیر عوامل سیاسی بوده ‌است.

در سال ۱۳۸۲ تلاش برای توسعه روابط اقتصادی و تجاری تهران و منامه پس از امضای «موافقت‌نامه همکاری‌های اقتصادی، بازرگانی و فنی بین دولت جمهوری‌اسلامی ایران و دولت پادشاهی بحرین» شدت گرفت. مطابق این قانون دو کشور متعهد به گسترش همکاری‌ها در حوزه‌های مبادلات تجاری، خدمات، توریسم، مالی و بانکی، بیمه، حمل‌ونقل و ارتباطات شدند.

به‌علاوه‌ در همین سال‌ «موافقت‌نامه تشویق و حمایت متقابل از سرمایه‌گذاری بین دولت جمهوری‌اسلامی ایران و دولت پادشاهی بحرین» به‌صورت قانون درآمد که بر اساس آن دو طرف متعهد به پذیرش سرمایه‌گذاری اشخاص حقیقی و حقوقی طرف دیگر و مصونیت سرمایه‌گذاری‌های اتباع طرف دیگر از مصادره و سلب مالکیت شدند.

اما شوربختانه با آغاز دهه نود خورشیدی و همزمان با بهار عربی و متشنج‌ شدن مناسبات ایران و اعراب، روابط ایران و بحرین نیز به‌شدت مخدوش و تجارت دوجانبه نیز محدود شد. در آن زمان اتاق بازرگانی بحرین، همراستا با اتهام ‌زنی‌ های مقام ‌های این کشور مبنی ‌بر دخالت ایران در اعتراضات، روابط بازرگانی با ایران را متوقف و شورای بازرگانی مشترک را منحل کرد. این فضای ملتهب با حمله به سفارت عربستان در ایران ملتهب تر شد و بحرین از زمان قطع ارتباط دیپلماتیک عربستان با ایران به مناسبات دیپلماتیک خود با تهران خاتمه داده است.

در نمای کلی با توجه به اینکه سیاست‌ خارجی بحرین تا حد زیادی به استراتژی و دیپلماسی عربستان ‌سعودی گره خورده است، بهبود نسبی رابطه سیاسی ایران و عربستان و بازگشایی سفارت‌ خانه‌ ها در دو کشور می‌ تواند نشانه ‌ای از پایان روابط نامطلوب ایران و بحرین باشد. خرداد ماه سال جاری، «باربارا لیف» دستیار وزیر خارجه آمریکا در امور غرب آسیا از احتمال از سرگیری روابط دیپلماتیک بحرین با جمهوری اسلامی ایران خبر داده بود.

در واکنش به اظهاراتی وی، «ناصر کنعانی» سخنگوی وزارت خارجه جمهوری اسلامی ایران نیز در کنفرانس خبری هفتگی خود اظهار داشت: «بحرین آمادگی خود را در این خصوص اعلام کرده و ما به توسعه روابط با همه کشورهای اسلامی و منطقه علاقه‌مند هستیم.»

اوایل فروردین ماه، برخی منابع آگاه بحرینی از سفر هیاتی از وزارت خارجه ایران طی دوره گذشته به بحرین خبر دادند و مقرر شده پس از سفر «سید ابراهیم رئیسی» رئیس‌جمهور ایران به عربستان سعودی، نشست‌های گفت‌وگو و تبادل دیدارهای ایران و بحرین آغاز شود.

پیش‌تر، سخنگوی وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران درباره از سرگیری روابط ایران و بحرین گفته بود: اراده سیاسی ایران با تأکید بر همسایه محوری و سیاست همسایگی و گسترش مناسبات با کشورهای همسایه و حوزه آسیا، دلیلی بر وجود اراده سیاسی مثبت ایران برای دستیابی به نتایج عملی در این مسیر است. خوشبختانه با فضای مثبتی که در منطقه شاهدیم، این تحول مثبت می‌تواند در ارتباط با دیگر کشورهای منطقه از جمله بحرین اتفاق بیفتد.

بحرین از دهه هشتاد خورشیدی به دنبال خرید گاز از ایران بود و چندین دور مذاکره میان دو کشور و متعاقبا با مشارکت روسیه برای صادرات گاز ایران به بحرین از طریق خط لوله صورت گرفت و تفاهم ‌های کلی نیز حاصل شد. اما در دهه نود و به دنبال متشنج شدن فضای سیاسی در روابط دوجانبه نیز این مذاکرات و طرح‌ ها به‌طورکلی متوقف شد.

بر این اساس، احیای توافق ‌های اولیه پیشین درخصوص صادرات گاز ایران به بحرین و سرمایه ‌گذاری این کشور در صنعت نفت ایران ‌زمینه مناسبی را برای نهادینه ‌شدن روابط اقتصادی و تاثیر پذیری کمتر آن از موضوعات سیاسی میان دو کشور فراهم خواهد کرد. انعقاد قراردادهای بلند مدت با بحرین خصوصا در حوزه گاز می‌ تواند باعث شود تا از تنش‌ های آتی در حوزه سیاسی پیش ‌گیری شود

پس از توافق هسته‌ای در سال ‌۲۰۱۵، روابط تجاری ایران و بحرین تقویت شد؛ به‌طوری که در سال‌ ۱۳۹۶ مجموع مبادلات تجاری به حدود ۱۷‌میلیون دلار رسید، با این‌ حال در پی خروج ایالات ‌متحده از برجام این رقم کاهش یافت و این روند ادامه دار باقی مانده است.

در سال گذشته حجم صادرات ایران به بحرین رقمی حدود ۱۰ میلیون و ۴۰۰ هزار دلار بوده است و ایران در مقابل ۳.۵ میلیون دلار واردات از این کشور داشته است. از کل صادرات به بحرین در دوره زمانی یاد شده ۴ میلیون دلار آن را محصولات کشاورزی و مواد غذایی تشکیل داده است. در نیمه نخست سال جاری نیز حجم صادرات ایران به بحرین کمتر از ۱ میلیون دلار بوده است که در مقایسه با مدت مشابه سال قبل کاهش ۳۰ درصدی داشته است.

بر اساس آمار گمرک ایران، میزان صادرات ایران به بحرین در سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۰ به ترتیب معادل ۱۱.۷، ۱۲.۱، ۹.۹، ۸.۴ و ۹.۷ میلیون دلار بوده و این کشور در سال ۱۴۰۰ تنها ۰.۰۲ درصد از صادرات ایران را به خود اختصاص داده است.

عمده صادرات ایران به بحرین در طی سال های اخیر و پس از لغو برجام شامل فرش و کفپوش‌های نساجی ، میوه ، آجیل، قهوه، چای، شیرخشک و ادویه‌ ، عطر و لوازم آرایشی ، غلات، شیرینی، محصولات سرامیکی، محصولات لبنی، مصالح ساختمانی، ماشین‌آلات، رآکتورها و بویلرها و محصولات پلاستیکی بوده است.

بر اساس بررسی ها و ارزیابی های انجام شده، بازار بحرین از برخی اقلام سبد صادراتی ایران از جمله مصالح ساختمانی، مواد غذایی و خشکبار و محصولات صنعتی همچون راکتور و بویلر استقبال می کند، اما شوربختانه به سبب نوسان بالای رابطه سیاسی بین ایران و کشورهای عرب منطقه، بازرگانان ایرانی تاکنون نتوانسته‌اند جای پای خود را در کشورهایی مانند بحرین محکم کنند؛ این در حالی است که ایران نسبت به ترکیه، رقیب خود در بازار محصولات خوراکی، مزیت رقابتی بالایی دارد و محصولات خوراکی باکیفیت ایرانی می‌توانند انحصار بازارهای منطقه را به‌دست آورند.

در بخش صادرات محصولات کشاورزی به بحرین، ایران به دلیل همجواری با بحرین و عدم فعالیت شرکای تجاری و همسایگان بحرین در حوزه مواد غذایی و محصولات کشاورزی از امتیاز بالایی برخوردار است.هم چنین پتانسیل لجستیکی برخی بنادر ایران از جمله بندر بوشهر که امکان ارسال کالا با زمان و هزینه کمتر و تجارت مقرون به صرفه دریاپایه با بحرین را ایجاد می کند باید مورد توجه قرار گیرد

نکته قابل توجه این است که در بخش صادرات محصولات کشاورزی به بحرین، ایران به دلیل همجواری با بحرین و عدم فعالیت شرکای تجاری و همسایگان بحرین در حوزه مواد غذایی و محصولات کشاورزی از امتیاز بالایی برخوردار است.هم چنین پتانسیل لجستیکی برخی بنادر ایران از جمله بندر بوشهر که امکان ارسال کالا با زمان و هزینه کمتر و تجارت مقرون به صرفه دریاپایه با بحرین را ایجاد می کند باید مورد توجه قرار گیرد.

نتیجه

یکی از نقاط قوت بحرین که بالقوه فرصتی مناسب برای توسعه روابط تجاری ایران با این کشور محسوب می‌شود، فعالیت یکی از بزرگترین تولیدکنندگان شمش آلومینیوم در جهان در این کشور است. با توجه به توسعه صنعت قطعه سازی از آلیاژهای آلومینیوم پایه در ایران، واردات این فلز و آلیاژهای آن از بحرین به واسطه هزینه پایین حمل و نقل می‌تواند مورد توجه باشد. همچنین با توجه به ظرفیت‌های تولیدی آلیاژهای آلومینیوم پایه و معادن بوکسیت در ایران امکانات متنوعی برای همکاری دو کشور در این زمینه از جمله سرمایه گذاری مشترک وجود دارد.

همچنین احیای توافقات اولیه پیشین در خصوص صادرات گاز ایران به بحرین و سرمایه گذاری این کشور در صنعت نفت ایران زمینه مناسبی را برای نهادینه شدن روابط اقتصادی و تاثیرپذیری کمتر آن از موضوعات سیاسی میان دو کشور فراهم خواهد کرد.

در این میان روابط تجاری نازل و رویکرد منفی سیاسی سبب شده است تا بازرگانان بحرینی دانش چندانی در خصوص پتانسیل‌های تجاری ایران نداشته باشند. برگزاری نمایشگاه‌ها و فراهم کردن امکان بازدید از مراکز تولیدی ایران می‌تواند به حل این مشکل کمک کند.

منبع:‌تحلیل بازار